با شنیدن اسم «نامه آستان قدس» شاید برخی به یاد نامه نوشتن، نامه‌نگاری، مکاتبات اداری در یک نهاد و سازمان و... بیفتند، در صورتی‌که این عنوان ربطی به این موضوعات ندارد، بلکه عنوان یکی از مجلات و نشریات قدیمی، با سابقه‌ای بیش از شصت‌ساله موجود در آرشیو اداره مطبوعات مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است که از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۵۵ شمسی، توسط آستان قدس رضوی منتشر می‌شده است. به همین بهانه در این گزارش به معرفی اجمالی این نشریه و برخی مطالب آن پرداخته‌ایم. شایان ذکر است در تهیه و نگارش این نوشتار از برخی مطالب و موارد مندرج در مقاله «نامه آستان قدس، آغازی بر روزنامه‌نگاری در نهادی پویا» نوشته ابراهیم حافظی و گلچین مقاله‌های نامه آستان قدس، نوشته محمد فرحزاد بهره گرفته شده است.

مقدمه و معرفی «نامه آستان قدس»

آستان قدس رضوی نهادی پویا بوده و به لحاظ تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی سهم بسزایی در فرهنگ و تاریخ ایران داشته است. معرفی و شناساندن بیشتر این نهاد در جامعه، از بایدها و دغدغه‌های این نهاد عظیم از قدیم‌الایام تاکنون بوده است. معرفی و اطلاع‌رسانی فعالیت‌ها و خدمات علمی و فرهنگی در کنار سایر امور عمرانی و زیربنایی از مواردی است که سعی شده همواره در آستان قدس مورد توجه قرار گیرد.

از طرف دیگر، موضوع جریده‌نگاری که در مشهد از سال ۱۳۱۸قمری (۱۲۷۹شمسی) با انتشار «روزنامه ادب» آغاز شده بود، موجب شد سالیان بعد نشریات متعدد و به شیوه‌های مختلفی در این شهر و شهرهای دیگر منطقه خراسان چاپ شوند، به شکلی که ۲۰سال پس از انتشار روزنامه ادب، نشریه «مجله الکمال» که نخستین مجله چاپ مشهد است، توسط یکی از کارکنان آستان قدس رضوی به نام  فضل‌الله آل‌داوود (بدایع‌نگار آستان قدس رضوی) در حوزه علوم اسلامی منتشر شد؛ این نشریه ازجمله نشریاتی است که انتشار آن را منتسب به آستان قدس رضوی می‌دانند. با این حال برای انتشار نخستین نشریه رسمی و با مدیریت مجموعه آستان قدس رضوی پس از انتشار «الکمال» حدود ۴۰سال طول کشید تا زمینه شکل‌گیری و انتشار نشریه در آستان قدس به وجود آید و گامی نو درراستای اطلاع‌رسانی و خدمات فرهنگی در این مجموعه برداشته شود. همچنین با تأسیس ساختمان جدید کتابخانه و موزه آستان قدس در سال۱۳۲۳ خورشیدی و گستردگی فعالیت حوزه علمیه خراسان و مدارس علمیه در جوار بارگاه منور رضوی و سپس تأسیس اداره امور فرهنگی و سازمان فرهنگ نامه قرآنی، موج تازه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی در آستان قدس رضوی شکل گرفت.

با چنین رویکردی، نشریه «نامه آستان قدس» به عنوان نشریه فرهنگی، دینی و خبری با همت مؤسس آن «محمد مهران» که مسئولیت نیابت تولیت وقت آستان قدس رضوی (در سال‌های ۱۳۳۸ تا۱۳۴۰ شمسی) را هم  برعهده داشته و خود نیز شخصیتی مطبوعاتی بوده، بنا نهاده شد. وی با ارائه مقالات مختلف برای مطبوعات در مدت بیش از ۵۰سال، آشنایی نسبتاً کاملی با عرصه جریده‌نویسی پیدا کرده بود و از این طریق و با توجه به نفوذی که در مجموعه آستان قدس داشت، نشریه فوق را در تیر۱۳۳۹خورشیدی، با انتشارنخستین شماره، پایه‌ریزی کرد. هدف از این فعالیت فرهنگی در نشر نخستین شماره از سوی مؤسس آن (محمد مهران) این‌گونه بیان شده است:

«... آثار گهربار حضرت ثامن‌الائمه(ع) که در شهر اقدس و مشهد مقدس، گنجینه‌ای از ذخایر و نفایس ایران بلکه جهان است، از یک طرف، و مرز و بوم خراسان و قدمت تاریخی آن که مخزن علم و ادب و فضل و هنر بوده و می‌باشد از طرف دیگر، این بنده خدمتگزار را بر آن داشت که از تولیت عظمای آستان قدس رضوی (در زمان پهلوی دوم) درخواست و تقاضا نماید تا اجازه فرمایند مجله‌ای مذهبی، علمی، تاریخی و ادبی تنظیم و هرچندگاه یک بار به زیور طبع درآید و مورد مطالعه و استفاده دانش‌پژوهان قرار گیرد... محمد مهران».

بدین ترتیب این نشریه از تیر۱۳۳۹ پا به عرصه جراید و نشریات آن دوران ایران گذاشت.

آگهی اعلان پذیرش مقاله برای «نامه آستان قدس»

با ورود این نشریه به عرصه جراید ایران، نخستین اقدام، جذب مقاله‌ها و نوشتار نویسندگان برای چاپ در این نشریه بوده، به‌گونه‌ای که متن زیر به عنوان آگهی اعلان پذیرش مقاله برای نامه آستان قدس در روزنامه آفتاب شرق در آن دوران درج شده است:

«... آستان قدس از علما و فضلا و نویسندگان محترم دعوت می‌کند که با نگارش مقالاتی متناسب با شأن  دربار ولایتمدار رضوی، با نامه آستان قدس که به‌طور فصلی منتشر می‌شود، همکاری و مساعدت فرمایند. مقالات وارده پس از تصویب هیئت تحریریه و به ترتیب تاریخ وصول و رعایت تناسب مطلب در مجله درج خواهد شد و در صورت تمایل آقایان نویسندگان محترم، حق‌التحریر مناسبی پرداخت می‌گردد. نیابت تولیت عظمی...». (منبع: آفتاب شرق، سال۴۴، شماره ۹۳۷۹ به تاریخ ۲۴ فروردین۱۳۴۷، ص۱ و گلچین مقاله‌های نامه آستان قدس، ج۱، محمد فرحزاد، ص۱۰)

مشخصات این نشریه در نیم نگاه

در معرفی این نشریه می‌توان به طورخلاصه و به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:

مؤسس: محمد مهران

سردبیر: فخرالدین حجازی (از شماره ۱ تا ۲۳) و تقی بینش (از شماره ۲۴  تا ۳۹)

نویسندگان: احمد گلچین معانی، محمد تقی دانش‌پژوه، عبدالمحسن مشکوه‌الدینی، محمدتقی شریعتی، کاظم مدیرشانه‌چی، فخرالدین حجازی، تقی بینش، محمد واعظ زاده خراسانی، مهدی ولائی، محمدرضا حکیمی و...

شروع و پایان انتشار: تیر۱۳۳۹ تا بهمن ۱۳۵۵ شمسی (به مدت ۱۶ سال)

تعداد شماره و فاصله انتشار: ۳۹ شماره (از شماره ۱ تا ۳۹ ) ماهنامه، دوماهنامه، فصلی

 ناشر و محل نشر: آستان قدس رضوی، مشهد

نشانی: مشهد، بن‌بست علیا، دفتر کتابخانه آستان قدس رضوی، صحن جدید، اداره انتشارات و تبلیغات آستان قدس

نوع و روش و زبان انتشار: دینی، خبری، ادبی و به زبان‌های  فارسی، انگلیسی، عربی.

قطع و اندازه و تعداد صفحات: ۵/۲۴ در۵/۱۷ سانتیمتر، میانگین ۱۴۰ صفحه

قیمت: تک‌فروشی ۳۰ ریال  و اشتراک سالیانه ۳۰۰ ریال

انتشار این نشریه پس از ۳۹ شماره، بنا به دلایلی که بدست نیامد، در بهمن ۱۳۵۵ خورشیدی متوقف شد.

موضوعات مقاله‌ها و اطلاعات این نشریه

برای نامه آستان قدس ویژگی‌های مهمی را برشمرده‌اند که برخی از آن‌ها به صورت زیر است: «نخستین نشریه رسمی چاپ آستان قدس رضوی»، «انتشار در دوران پهلوی دوم»، «نشریه‌ای تحلیلی درباره حرم مطهر امام رضا(ع)، آستان قدس رضوی و فعالیت‌ها و رویدادهای آن»، «مجله‌ای دینی و مذهبی»، «همکاری نویسندگان برجسته و مطرح خراسانی با مجله همچون تقی بینش، فخرالدین حجازی، محمدتقی شریعتی، کاظم مدیرشانه‌چی، مهدی ولائی، محمد واعظ زاده خراسانی، محمدرضا حکیمی و... »، «تداوم انتشار برای ۱۶سال و وجود بیشتر شماره‌های آن در آرشیوهای مطبوعاتی ایران» و... .

همچنین با مطالعه موارد مندرج در این نشریه و به لحاظ موضوعی، می‌توان مقاله‌ها و اطلاعات ارائه شده در ۳۹ شماره منتشر شده در این مجله را به ترتیب زیر دسته‌بندی کرد:

«قرآن و تفسیر آن»، «آستان قدس رضوی و فعالیت‌های آن»، «اسلام و حوزه‌های مربوط به آن»، «امام رضا(ع)، ائمه اطهار(ع) و پیامبراکرم(ص)» و «معرفی نفایس موجود در مجموعه‌های آستان قدس رضوی».

به‌هرحال در زمینه تحلیل محتوای مطالب این نشریه می‌توان یادآور شد این نشریه در نوع خود و با چنین رویکرد مذهبی و ملی در منطقه وسیع خراسان کم‌مانند و از نظر همکاری برخی فضلای دانشگاهی و حوزوی زمان، بی‌مانند بوده است. ضمن اینکه پیوند و برقراری ارتباط با کشورهای اسلامی و روابط قوی با همسایگان، دانشمندان و اسلام‌شناسان در برخی کشورهای همجوار و بلاد اسلامی و بازتاب اخبار شیعیان در سطح گسترده در این نشریه نیز قابل توجه است.

تورقی بر برخی مطالب این نشریه

در ادامه این گزارش به برخی از موارد مندرج در شماره‌های این نشریه به اختصار اشاره می‌شود.

 در نخستین شماره این نشریه در تیر۱۳۳۹ شمسی به سخن آغازین و پیام نیابت تولیت وقت آستان قدس رضوی (محمد مهران) اشاره شده است. همچنین در این شماره مطالبی درباره تاریخچه زندگانی حضرت رضا(ع)، ارائه آمار و اطلاعات از ابنیه، اماکن و کتابخانه آستان قدس، معرفی نسخه خطی خلاصه المقامات و مقاله‌ای درباره اسطرلاب و کاربرد آن نگارش  است. این شماره در ۹۶ صفحه به چاپ رسیده است.

اگر جزو پژوهشگران و یا علاقه‌مندان به مطالب دینی، خبری، تاریخی، ادبی، هنری، معماری، ابنیه و... و یا علاقه‌مند به مطالعه نشریات قدیمی درایران و به‌ویژه منطقه خراسان هستید، می‌توانید با مراجعه به شماره‌های مختلف نشریه «نامه آستان قدس» با مقاله‌ها و نوشتارهای قدیمی و کهن از نویسندگان، علما، فضلا، ادیبان، شعرا و روزنامه‌نگارانی در ایران و ناحیه خراسان و درباره موضوعاتی مانند «غبارروبی ضریح مطهر رضوی»، «سنگ تاریخی مزار امام رضا(ع)»، «پوش‌های ضریح مطهر رضوی»، «مناظرات امام رضا(ع) با افراد گوناگون»، «زیارت مشاهد مشرفه»، «مدایح و اشعار رضوی از شعرا و ادیبان»، «زیارت‌های شاعرانه»، «مقالاتی برای متون تاریخی و ادبی ایران و اسلام»، «موضوعاتی با عنوان زیارت مشهد»، «اقدامات اصلاحی آستان قدس»، «ابنیه آستان قدس»، «کتیبه‌های آستان قدس رضوی»، «نفایس موزه‌های آستان قدس»، «جواهرات حریم مطهر رضوی»، «خزانه آستان قدس»، «نفایس خطی و مکتوب آستان قدس»، «قرآن‌های نفیس آستان قدس»، «واقفین آستان قدس»، «سیر هنر کاشی‌سازی در ایران»، «شاهکار معماری و کاشی‌کاری جدید»، «تحقیقی درباره واژه خراسان»، «تحقیقات تاریخی درباره منطقه خراسان» و... آشنا شده و بهره ببرید.